СЭТГЭЛ ЗҮЙЧ Ш.БАТБОЛД: ТЭНЭГРЭЛИЙН ХАМГИЙН ЭХНИЙ ШИНЖ ТЭМДЭГ ИЧИХЭЭ БОЛИХ ЮМ

Монголчууд маань улам л амиа бодсон, сувдаг шунахай болоод байна уу даа. Сэтгэл зүйд аминч үзлийг юунаас эхтэй гэж үздэг юм. Аминч үзэл сэтгэлзүйн хэвийн үзэгдэл мөн үү?

-Эгоизм буюу хувиа хичээх үзэл хүн бүрт байдаг. Яагаад гэвэл тухайн хүнийг би гэдэг үзэл нь бусдаас ялгаж байдаг. Хувиа хичээх үзэл нь нийгэмших, иргэнших явцад нийгмийн хэм хэмжээ, ёс суртахуунаар хязгаарлагдаж байж хүн төлөвшдөг. Харин монголчуудад хувиа хичээх үзлийн хамгийн хурцадмал хэлбэр болох өөрийгөө дөвийлгөх үзэл хэрээс хэтэрсэн гэдэг нь ажиглагдаж байна. Энэ нь амиа хичээх үзлээс илүү хор уршиг ихтэй. Хувиа хичээх нь тухайн хүнд хортой байдаг бол өөрийгөө дөвийлгөх нь нийгэмд, харилцаж байгаа хүмүүстээ муугаар нөлөөлдөг. Хүнийг адгууснаас ялгаатай болгодог гол зүйл нь оюун ухаан, ёс суртахуун. Ёс суртахууны орон зай багасаад эхлэхээр өөрийгөө дөвийлгөх үзэл их болчихдог. Ёс суртахуунгүй болчихоор хүнээс төрөл бүрийн бүдүүлэг зан авир гарч эхэлдэг. Энэ талаар Зигмунд Фрейд “Ичих мэдрэмжгүй болох нь тэнэглэлийн эхний шинж” гэж бичсэн нь бий. Ичих мэдрэмжгүй байх гэдэг нь ёс суртахууны цензур тухайн хүний үйлдэлд илрэхээ байхыг хэлж байна. Тэнэгрэлийн эхний шинж ичиж зовохоо болих гэдэг үнэн болж таарч байгаа юм.

-Гадаа гудамжинд ил бие засах, шүлс нусаа хаях, нэгнийхээ урдуур дайрах зэрэг үйлдлүүд манайханд их ажиглагдах гээд байдаг. Тэнэгрэлийн шинж тэмдэг нь ичиж зовохоо байх гэж та хэллээ. Мэдээллийн, хөгжлийн эрин зуунд бид яагаад тэнэг бүдүүлэг хэвээрээ байгаа юм бэ?

-Боловсролтой хүн гэж хэнийг хэлэх вэ гэхээр орчиндоо дасан зохицох чадвартай, орчныхоо талаар зөв ойлголттой хүнийг хэлдэг. Нийгмийн дунд биеэ хэрхэн авч явах, хүмүүстэй хэрхэн харьцах вэ гэдэг нь ёс суртахууны хэм хэмжээнд захирагдаж явдаг. Манайд өнөөдөр эрх мэдэлд хүрэхийн тулд юугаа ч золиослоход бэлэн, зальтай, юмыг аргалдаг, хуурдаг хүмүүс олон болчихоод байгаа нь гамшиг. Эдгээр шинж нь оюун ухаанлаг, ёс суртахуунлаг шинж огт биш. Өөрийгөө дөвийлгөх үзэлтэй, өөрийгөө бүхний төвд тавьдаг хүмүүс дээр, дооргүй их болсон. Эрх баригчид ард иргэдээ бодохгүй, ард иргэд нь төр барьж байгаа хүмүүсээ хүндлэхгүй. Бүгдээрээ нэг нэгнээ үгүйсгэж, үл хүндэлж, огт хүлээн зөвшөөрөхгүй харилцаа ёс суртахууны хоосон орон зайг эзэлчихээд байгаа учраас л дээрх үйлдлүүд гараад байгаа юм. Чойжамц хамбын хэлсэнчлэн “УИХ-ын гишүүн телевизээр гарсан чинь идэж уудгийг нь гайхаад л, нэг мисс хүүхэн гарсан чинь энгэр султайг нь гайхаад, хэний ч танихгүй нэг хүн телевизээр гарахад, “ашгүй одоо дуугүй өнгөрөх байлгүй” гэж бодтол дарвайсан шар юм чинь юу гээд байгаа юм” гэж нэг гэр бүл хэлсэн гэдэг шиг монголчууд монгол хүнээ үзэж чадахаа байчихаад байна. Энэ нь ухаангүй, тэнэг мулгуу гэхээс илүүтэй ёс суртахуунгүй болсныг илтгээд байгаа юм. Дээр дооргүй бие биенийхээ дээр илүүрхэж гарах гэсэн, амьтанлаг араатанлаг сүргийн сэтгэхүй давамгайлчихаад байгаа хэрэг. З.Фрейд “Ёс суртахуун байхгүй болчихвол амьтанлаг араншин гарч ирдэг” гэж хэлсэн байдаг. Угтаа ёс суртахууны цензур л хүний хэлэх үг, хийх үйлдлийг хянадаг.

-Монголчуудаас адгууслаг араншин илрэх нь түлхүү болоод байна гэсэн үг үү?

-Ёс суртахуунгүй байдал нь араатанлаг үйлдэл хийхэд хүргэдэг. Ёс суртахуун, хүндлэл, хүлээн зөвшөөрөл байхгүй бол хэн хүчтэй нь оршихын тулд далд тэмцэл, хүчирхийлэл, мунхаглал яваад байгаа хэрэг. Наад зах нь дурын жолооч бие биенээсээ өрсөж урдуур орох гэж дайрцгаадаг, харааж зүхдэг, хаа сайгүй шүлсээ хаядаг гэх мэт үйлдлээр илэрч байгаа. Энэ бүхний цаана байгаа сүргийн инстинкт чинь хуйларч дагадаг, туйлшрамтгай, ухаалаг бус, бухимдалд суурилсан сэтгэл хөдлөлд захирагддаг. Хэрэв ёс суртахуунлаг мэдрэмж байхгүй бол амьтнаас ялгагдах зүйл байхгүй гэж үзэж болно. Нийгмийн харилцааг зохицуулдаг бичигдсэн болон бичигдээгүй хууль байна уу гэвэл байгаа. Гэхдээ тэрийг хэн ч хүлээн зөвшөөрдөггүй, дагадаггүй. Нэгнийхээ хийсэн зүйлийг нөгөөх нь үгүйсгэдэг, шүүмжилдэг, харлуулдаг. Үүнээс улбаалаад бодлогын залгамж халаа, тогтвортой байдал гэж үнэндээ байхгүй болчихсон. И.Майскийгаас эхлээд К.Аяако, Удо Б.Баркманн, Ю.Н.Кручкин зэрэг гадны олон эрдэмтэн үүнийг хэлж байсан, одоо ч хэлээд л байгаа.

-Яаж ёс суртахуунтай болох вэ?

-Хүн болгон өөрөөсөө эхлэх ёстой. Бид биесээ шүүмжлэхгүй, өөлөхгүй, харилцан бие биенээ хүндэтгэж байж өөрчлөгдөнө. Монгол хүн гэж нэгтгэж байгаа нийтлэг үнэт зүйлсээ огт ухаараагүй хүмүүс. Зарчимч шаардлага тавьж чаддаггүй шүүмжилдэг. Шүүмжлэлийнх нь цаана хувийн жижигхэн амбиц, өөрийгөө дөвийлгөх үзэл нь нуугдаж байдаг. Өнөөдрийн энэ байдал өөрчлөгдөхгүй, арав хорин жил болох юм бол энэ улс оршин тогтносон хэвээр байх уу, үгүй юү гэдэг ноцтой байдал ч үүсч мэднэ. Хоёр хүн эвтэй бол төмөр хүрээ мэт. Хорин хүн эвгүй бол эвдэрхий балгас мэт гэдэг. Бид хоорондоо эв түнжингүй, ард түмэн нь төр засгаа шүүмжлээд төр засаг нь ард түмнээ буруутгаад хоёр тийшээ хараад байвал хөндлөнгийн улсын идэш болно. Тэр намын, тэрний хийж байсан юм гэж юу байсан юм, би өөрөөр хийнэ гээд нурааж хаяад дахиад хийдэг. Ёс суртахуунлаг, бие биенээ хүндэтгэж байж нийгмийн харилцаа эрүүл болж хөгждөг гэдгийг ойлгох ёстой. Нэг хүн ёс суртахуунтай байх юм бол 1-2 хүнд нөлөөлнө, тэр нь цаашаа өөр бусад хүмүүст нөлөөлнө. Хүүхдийг багаас нь өөрөөсөө ялгаатай хүмүүстэй харилцах, ойлголцох, хамтран ажиллах, хүндэтгэхэд системтэй сургах ёстой. АНУ, Канад, Өмнөд Солонгосын суурь боловсрол хүн болгох, иргэншүүлэхэд чиглэсэн хичээл дөрвөн наснаас нь эхлээд ордог юм билээ.

-Бидний өвөг дээдсээс монгол ухаан хүмүүжлээр байгаль дэлхий, хүний жам ёсны харилцааг амьдрал дээр энгийнээр зааж сургаж ирсэн. Энэ хүмүүжил, сургаал яагаад алдагдав?

-Ардчилсан нийгэмд шилжээд бараг 30 жил боллоо. Энэ хугацаанд материаллаг зүйлийн хувьд ололт амжилт олсон болохоос сэтгэлгээний хувьд өөрчлөлт гараагүйгээр барахгүй ухралт болсон. Яагаад гэхээр нийгмийн сэтгэл зүйд нэг нийгмийн тогтолцооноос нөгөө нийгмийн тогтолцоонд шилжихэд суурь үнэт зүйлийн шилжилт дагаад өөрчлөгдөх ёстой байдаг гэж үздэг. Ийм үнэт зүйлийн шилжилт одоог хүртэл явагдаж байгаа, гэхдээ ухарч явж байна. Урьд нь коммунист ёс зүй, хамтын соёл гэж байлаа. Гэтэл үүний оронд ямар үнэт зүйл, этик бий болов гэхээр хариуцлагагүй, дураараа, сүргийн инстинкт л бий боллоо. Хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш эрх гэдэг үнэт зүйлийн оронд дураараа дургих, хэн зальтай нь тэсч үлдэх, ямар ч аргаар хамаагүй эрх мэдэл, мөнгөтэй болох шунал эзлээд байна. Эрх чөлөө ямагт хариуцлага, ёс суртахуунтай холбоотой байдаг. Ийм хариуцлага, ёс суртахуун байхгүй болохоор өөрийгөө дөвийлгөсөн бүдүүлэг түрэмгий байдал хамаг орон зайг эзэлчихээд байна. Уг нь бусад орон иргэншсэн, ёс суртахуунтай хүнийг бодлогоор, системтэйгээр төлөвшүүлдэг юм билээ. Япончуудын бага боловсролын хөтөлбөрт япон хүн хэн юм бэ гэдэг ойлголтыг дөрвөн настайгаас нь эхлэн өгдөг, суурь үзэл баримтлал нь “боловсрол хүнийг хүндлэхээс эхэлдэг” гэж үздэг юм билээ.

-Боловсролыг багаас нь олгох ёстой гэдэг маргаангүй үнэн. Монгол хүний онцлог, ёс суртахуунд тохирсон боловсрол олгоход уг нь боломжгүй зүйл баймааргүй юм?

-Бүгдээрээ суугаад хийе гэхээр бие биенээ хүлээн зөвшөөрдөггүй. Нэг нь бодлого ярихаар нөгөөх нь процесс ярьж маргадаг. Бие биенээ сонсдоггүй, хүндэлдэггүй нь гол тулгамдсан асуудал. Бүгдээрээ бүх юмны заавал дээр нь байх гэдэг болохоор. Тамын тогооны үлгэр чинь бодит байдал дээр энэ.

-Аминч үзэл, өөрийгөө дөвийлгөх үзэл сэтгэлзүйн нэг төрлийн өвчин үү?

-Өвчин биш. Ёс суртахуун, хүмүүжлээр хязгаарлагдаж байх ёстой зүйл нь манайд жолооноосоо алдуураад хэвийн хэмжээнээс хэтэрчихээд байгаад гол асуудал нь байгаа юм. Монголчууд социализмын үед ажилчин гаралтайгаараа бахархдаг байсан бол одоо чинь бүгдээрээ Чингисийн удам, том тайж, мундаг ламын удам болчихсон байгаа юм биш үү.

-Өөрийгөө бодох, аминч үзэл цус ойртолтын шинж тэмдгийн нэгд орно гэдгийг судалгаагаар тогтоосон. Магадгүй монголчуудын цусанд аминч үзэл байгаа юм биш биз дээ?

-Хувиа хичээх үзлээс өөрийгөө дөвийлгөх үзэл давж гарсан. Нийгмийн сэтгэл судлалд хувиа хичээх, хамтач гэсэн хоёр үзэл байдаг гэж үздэг. Уг нь манайхан онолын хувьд хамтач үзэлтэй гэдэгт ордог. Нутаг усныхан, хамаатан саднаа гэдэг боловч тэр бүхний дээр өөрийгөө л тавьж үзэх жишээтэй. Тэр урьд нь тийм л юм байсан, хэзээ ийм болчихоов, энэ ч дээ гэх мэтээр л хардаг. Хамтач үзлийн хамгийн гол шинж нь “би” гэхээс илүү “бид” гэх үзэл байдаг. Гэвч монголчууд тийм биш. Өрнийн ч биш, дорнын ч биш өвөрмөц сэтгэлгээтэй. Түүхэн тодорхой үед энэ нь давуу тал болж байсан бол одоо үгүй.

-Нутгархдаг, жалга довны үзэл сэтгэл зүйн талаасаа өнөөдөр хэвийн үзэгдэлд орох уу. Сэтгэл зүйч үүнийг юу гэж хардаг нь сонин байна?

-Бүх улс оронд байдаг үзэгдэл боловч манайд хэвийн сэтгэл зүйн үзэгдлийн хэмжээнээс хальж гарсан. Бид хоорондоо аймгархаж нутгархаж байгаа ч гадныханд монгол хүн л гэж харагдана. Тэр намын, нам дотроо тэр аймгийн хүний хийсэн ажил, харин одоо би өөрийнхөө аймаг маягаар хийнэ гээд байгаа нь наад зах нь бодлогын залгамж, уялдаа холбоо байхгүй болгох цаашлаад энэ монголчууд гуйвамтгай, хэлсэн үгэндээ хүрдэггүй гэсэн дүр төрхийг л гадныханд бий болгоод байгаа биз дээ. Бүр тодорхой жишээн дээр таны дурдсан судалгаагаар нэг аймаг, сумынхан хоорондоо гэрлэж цус ойртолт бий болсноор оюуны болоод бие бялдрын хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байгаа байдал юм. Цус ойртолтын оюун ухаанд нөлөөлдөг хамгийн наад захын нөлөө нь ёс суртахуунгүй, бүдүүлэг үйлдэл шүү дээ.

-Энэ явсаар юунд хүргэх вэ. Энэ бүхэн яаж зөв голдрилд орох вэ?

-Бухимдалд суурилсан сөрөг сэтгэл хөдлөлийн хэлбэр хуримтлагдаад хэзээ мөдгүй тэсрэхэд бэлэн болчихоод байна. Энэ байдал цаашид даамжрах юм бол үндэсний хэмжээний дотоодын үймээн самуун болохыг ч үгүйсгэхгүй. Хүн болгон дор бүр өөрийн хандлагаа өөрчлөхөөс эхлэх хэрэгтэй. Нэг монгол хүн нэгнээ хүндлээд гарцан дээр зам тавьж өгөхөөс л эхэлж болно. Нэг хүний нийгэмд үзүүлэх нөлөө их чухал. Нэг хүн зөв бодолтой, хандлагатай байхад гэр бүлдээ нөлөөлдөг. Гэр бүл нь өөр бусад хүнд, бусад гэр бүлд нөлөөлөх жишээтэй. Олонхи нь болохгүй байна гэдгийг шүүмжлэхээс биш бодитой зүйл хийдэггүй, фэйсбүүк, ширээний араас бусдыгаа шүүмжлээд, үгүйсгээд, үе үе туйлшраад байна. Тамхи татдаг хүмүүсийн 80 хувь нь зүрх судасны өвчнөөр нас бардаг гэдэг судалгааг уншаад тамхи татдаг хүмүүсийн 80 хувь нь би тэр хүмүүсийн тоонд орохгүй гэж үздэг шиг сэтгэлзүйн үзэгдэл манайд ноёлж байна.

Б.ДОЛЗОДМАА

ЭХ СУРВАЛЖ: dnn.mn